Diecezja pelplińska, zwana dawniej – jak wynika z treści bulli Totus tuus Poloniae populus z 25 marca 1992 r. – diecezją chełmińską (Dioecesis Pelplinensis – vetere nomine Culmensis appelata – diecezja pelplińska – dawniej [dotychczas] zwania chełmińską) swymi początkami sięga roku 1243, gdy legat papieski Wilhelm z Modeny, z polecenia papieża Innocentego IV, utworzył 28 lipca wraz z trzema innymi tzw. diecezjami pruskimi (pomezańska, sambijska i warmińska) diecezję chełmińską, wyznaczając jej granice pomiędzy rzekami Wisłą, Osą i Drwęcą, a więc obejmującą Ziemię Chełmińską (stąd nazwa diecezji) oraz Lubawską.

Począwszy od XIV w. systematycznie poszerzano jej terytorium, m. in. o Ziemię Michałowską, a od czasów reformacji o tereny leżące na północ od rzeki Osy, czyli o Ziemię Grudziądzką i Łasińską. Na mocy drugiego pokoju toruńskiego 1466 r. cała diecezja weszła w skład Królestwa Polskiego, a po sprotestantyzowaniu Prus Książęcych, nad częścią diecezji pomezańskiej, znajdującej się w obrębie Królestwa Polskiego, administrację przejęli biskupi chełmińscy (oficjalny tytuł: „biskup chełmiński i administrator pomezański”). Taki stan w przybliżeniu trwał do 1821 r., gdy papież Pius VII bullą cyrkumskrypcyjną De salute animarum z 16 lipca powiększył diecezję chełmińską o tereny z lewej strony Wisły: cały tzw. archidiakonat pomorski należący dotąd do diecezji włocławskiej (9 dekanatów: Gdańsk, Gniew, Lębork, Mirachowo, Nowe, Puck, Starogard, Świecie, Tczew), dekanat fordoński, część archidiakonatu kamieńskiego (dekanaty: Człuchów, Tuchola i kilka parafii z dekanatu więcborskiego), oraz z prawej strony Wisły dekanat górzneński wraz z parafią Białuty, natomiast w drugiej połowie XIX w. diecezja powiększyła się o dekanat pomezański, Kolejne zaś przeobrażenia granic były następstwem już to uwarunkowań polityczno-społecznych, już to decyzji o charakterze praktyczno-duszpasterskim. Tak więc wskutek pierwszej wojny światowej i odrodzenia państwa polskiego diecezja chełmińska utraciła część dotychczasowych terenów na rzecz Niemiec (dekanat lęborski oraz część człuchowskiego i kamieńskiego, które weszły do administracji apostolskiej w Tucznie, później prałatury pilskiej), Wolnego Miasta Gdańska (niemal całe dwa dekanaty oraz część dekanatu tczewskiego, z których utworzono administrację, a w 1925 r. diecezję gdańską), a także diecezji warmińskiej (część dekanatu pomezańskiego). Taki podział został potwierdzony konkordatem z 1925 r. oraz bullą Vixdum Poloniae unitas z 28 października 1925 r. Natomiast mocą postanowień bulli Totus tuus Poloniae populus dotychczasowa diecezja nie tylko zmieniła nazwę, lecz została terytorialnie okrojona na rzecz utworzonej archidiecezji gdańskiej (siedem dekanatów północnych z Gdynią, Puckiem, Wejherowem, Żarnowcem i Żukowem), nowo powstałej diecezji toruńskiej (16 dekanatów z prawej strony Wisły, tworzących pierwotną diecezję chełmińską), odzyskując jednocześnie sześć dekanatów z diecezji koszalińsko kołobrzeskiej oraz dekanat wierzchuciński z archidiecezji gnieźnieńskiej.

Jako że diecezja chełmińska została wykrojona z diecezji płockiej, posiadała już zaczątki organizacji parafialnej, choć jej pełne struktury wykształciły się dopiero w XIV w., licząc pod koniec tego wieku ok. 120 jednostek, ufundowanych przez książąt, biskupów, szlachtę oraz krzyżaków. Na początku XV w. parafie zostały skupione w dekanatach, których zrazu było dziesięć. Z upływem lat organizacja terytorialna sukcesywnie się rozszerzała, tak iż w 1641 r. diecezja liczyła 12 dekanatów (Chełmża, Chełmno, Brodnica, Golub, Grudziądz, Lidzbark Welski, Lubawa, Łasin, Nowe Miasto, Radzyn, Toruń, Wąbrzeźno) ze 125 parafiami oraz 5 dekanatów z 56 parafiami w administracji pomezańskiej, tudzież 7 męskich domów zakonnych i 3 żeńskie. Niespełna po dwóch wiekach, ale już po reorganizacji z 1821 r. diecezja dzieliła się na 25 dekanatów, 217 parafii, w których pracowało 296 księży pośród 325 tys. wiernych. Natomiast po reorganizacji struktur administracji kościelnej w 1992 r. w diecezji pelplińskiej było 29 dekanatów, 284 parafie, 419 księży, 17 męskich domów zakonnych i 46 żeńskich.

Opracował: ks. prałat prof. dr hab. Jan Walkusz